PODSTAWY PRAWNE WSPÓŁPRACY TRANSGRANICZNEJ ORAZ EUROREGIONY NA TERENIE POLSKI
Przełom polityczno – ustrojowy w 1989r. między państwami Europy Środkowej umożliwił nawiązywanie współpracy ponadgranicznej oraz jej instytucjonalizację.
We współpracy ponadgranicznej należy wymienić:
– współpracę transgraniczną
– współpracę euroregionalną
Współpraca transgraniczna to każde wspólne podjęte działanie mające na celu umocnienie i rozwój sąsiedzkich kontaktów między wspólnotami i władzami terytorialnymi dwóch lub większej liczby stron i jest ona pojęciem szerszym niż współpraca euroregionalna.
Euroregion to:
- zinstytucjonalizowany związek formalny, zawarty pomiędzy organizacjami państwowymi lub samorządowymi, lub nieformalny, utworzony przez stowarzyszenia zawodowe bądź naukowe dla współpracy obszarów przygranicznych,
- sformalizowana struktura współpracy transgranicznej pomiędzy regionalnymi lub lokalnymi podmiotami władzy, ewentualnie z udziałem parterów gospodarczych i socjalnych,
- porozumienie sąsiadujących regionów przygranicznych o współpracy trans-granicznej,
- lokalna instytucjonalizacja współpracy transgranicznej z pełnym uznaniem granic państwowych i praw obowiązujących w krajach uczestniczących w tworzeniu danego euroregionu,
- ponadgraniczna struktura zrzeszająca stowarzyszenia związków administracyjnych poszczególnych obszarów wchodzących w jego skład w celu wzajemnej współpracy,
- organizacja ponadgraniczna, której ramy są wyznaczone przez podobne problemy, sploty stosunków, a także gotowość do kooperacji poszczególnych jednostek i instytucji lokalnych.
Definicja euroregionu brzmi:
jest to formalna struktura współpracy transgranicznej skupiająca przedstawicieli szczebla lokalnego i regionalnego, a także w uzasadnionych przypadkach partnerów społecznych. Są to podmioty prawne, które stawiają przed sobą cele i posiadają rozległe możliwości działania.
Obszary współpracy euroregionalnej:
- tereny przygraniczne (graniczne, nadgraniczne); obszar i strefa,
- obszar pograniczny, pogranicze, obszar transgraniczny,
- region,
- region przygraniczny (graniczny, nadgraniczny),
- region transgraniczny,
- euroregion
Teren przygraniczny pas do 100 km od granicy
Strefa przygraniczna pas 20-30 km od granicy
Strefa nadgraniczna pas 2-6 km od granicy
Pas drogi koniecznej 15-100 m od granicy
Obszar pograniczny, pogranicze i obszar transgraniczny – to pojęcia o zbliżonym zakresie znaczeniowym. Rozumie się go jako obszar położony w sąsiedztwie (pobliżu) granicy po obu jej stronach.
Region rozumiany jest jako wydzielony, stosunkowo jednorodny obszar, odróżniający się od terenów przyległych cechami naturalnymi lub nabytymi.
Region przygraniczny (graniczny, nadgraniczny) to teren zlokalizowany po jednej stronie granicy.
Region transgraniczny to teren zlokalizowany po obu stronach granicy.
Instytucje i organizacje wspierające funkcjonowanie euroregionów
Istotną rolę we współpracy transgranicznej na granicach Polski odgrywają:
- Instytucje i organizacje międzynarodowe, w tym Rada Europy i Unii Europejskiej,
- Międzynarodowe organizacje pozarządowe wspierane solidarnie przez Radę Europy i Unię Europejską,
- Międzyrządowe i krajowe komisje (komitety) oraz biura zajmujące się problemami tej współpracy.
Współpraca regionów przygranicznych należy od lat do priorytetów Unii Europejskiej. Komisja Wspólnot i Komisja Europejska udziela pomocy finansowej regionom przygranicznym w ramach specjalnego programu INTERREG. W 1994 roku powołano Komitet Regionów jako organ doradczy Rady Europy i Komisji Europejskiej, a jednocześnie jako przedstawicielstwo organów lokalnych i regionalnych z państw członkowskich Unii Europejskiej.
W celu zwiększenia swojej roli we współpracy europejskiej regiony utworzyły międzynarodową organizację pozarządową – Stowarzyszenie Europejskich Regionów Granicznych (SERG). Siedzibą Stowarzyszenia jest miasto Gronau w RFN.
Do zadań SERD należy w szczególności:
- Realizowanie wspólnych programów i projektów, wnioskowanie o środki finansowe, deponowanie i dysponowanie nimi,
- Organizowanie imprez związanych z problematyką współpracy transgranicznej,
- Współudział przy rozwiązywaniu problemów transgranicznych i wspieranie szczególnie ważnych, modelowych inicjatyw,
- Przygotowywanie i realizacja wspólnych akcji,
- Rozbudowa “centrum europejskich regionów granicznych i transgranicznych” w ścisłej współpracy z Unią Europejską i Radą Europy,
- Informowanie polityków i opinii publicznej w Europie o kwestiach współpracy transgranicznej,
Współpraca euroregionalna jest ważnym instrumentem tworzenia w Europie nowych stosunków międzypaństwowych i międzyregionalnych.
Podstawę nowej infrastruktury prawnej stosunków dwustronnych stanowią umowy wielostronne (międzynarodowe), w których jedną z najważniejszych zasad jest nawiązywanie i rozwój różnych form współpracy transgranicznej.
Szczególne znaczenie dla współpracy transgranicznej w polskich regionach przygranicznych mają umowy sporządzane i uchwalane przez instytucje międzynarodowe, a zwłaszcza przez Radę Europy czy Stowarzyszenia Europejskich Regionów Granicznych (SERG). Do grupy tych umów przede wszystkim należą:
- Europejska Konwencja Ramowa o współpracy transgranicznej między wspólnotami i władzami terytorialnymi z 1980 roku, nazywana w skrócie Konwencją Madrycką,
- Europejska Karta Regionów Granicznych i Transgranicznych z 1981 r.,
- Europejska Karta Samorządu Terytorialnego z 1985 r.
- Europejska Karta Samorządu Regionalnego z 1997 roku
- Europejska Konwencja Ramowa o współpracy transgranicznej między wspólnotami i władzami terytorialnymi uchwalona przez Radę Europy w 1980 roku w Madrycie.
Finansowanie współpracy euroregionalnej
Finansowanie współpracy określone jest w statutach euroregionów. Członkowie euroregionu mają obowiązek współdziałania w finansowaniu jego działalności w uzgodnionej wysokości oraz formie. Środki te gromadzone są na oddzielnych kontach i pochodzą z takich źródeł, jak:
- składki członkowskie płacone przez uczestników porozumienia euroregionalnego, składki członków wspierających, dary, itp..,
- inne źródła finansowania:
- subwencje jednostek administracyjnych wyższego szczebla, w tym środki regionalne i centralne (np. przy opłacaniu składek członkowskich w SERG),
- środki programów pomocowych Unii Europejskiej
EUROREGIONY NA GRANICACH POLSKI
Powstanie i funkcjonowanie euroregionów w Polsce
Mimo wielu wcześniejszych inicjatyw dotyczących współpracy regionów przygranicznych – np. w zakresie tzw. małego ruchu turystycznego, przygranicznej wymiany handlowej, transferu siły roboczej, kooperacji przemysłowej a także prób zagospodarowania Odry – w Polsce trwały wzrost możliwości współpracy transgranicznej obserwuje się od początku lat dziewięćdziesiątych, co ściśle wiąże się z transformacją ustrojową. W sferze praktycznej przejawia się to utworzeniem i funkcjonowaniem na granicach Polski 16 euroregionów.
Szczególne znaczenie dla powstających na granicy niemiecko-polskiej, a także polsko – czeskiej euroregionów miało powołanie w 1991 roku pierwszego na granicach Polski i w Europie Środkowej i Wschodniej Euroregionu Nysa”. W latach 1991 – 1993 wypracował on w układzie trójstronnym pierwsze doświadczenia w tworzeniu podstaw instytucjonalnych współpracy transgranicznej. Euroregion Nysa, podobnie jak pozostałe 3 euroregiony na pograniczu zachodnim (Pomerania”, Pro Europa Viadrina”, i Sprewa-Nysa-Bóbr”), ma modelowe znaczenie dla tworzenia różnych form współpracy ponadgranicznej na granicach Polski.
Wśród najważniejszych czynników sprzyjających powstawaniu regionów transgranicznych na granicy zachodniej należy przede wszystkim wymienić:
- nowy kształt polityczny granicy zachodniej, co spowodowało, że granica polsko-niemiecka stała się jednocześnie granicą zewnętrzną Unii Europejskiej,
- zawarcie układu stowarzyszeniowego Polski z Unią Europejską, co nadało polsko- niemieckiej współpracy transgranicznej charakter prekursorski w skali Europy Środkowej i Wschodniej,
- aktywność środowisk lokalnych i regionalnych w nawiązywaniu współpracy transgranicznej.
Także korzystne zmiany polityczne ostatnich lat stwarzają nowe możliwości dla zbliżenia i wzajemnej koordynacji rozwoju oraz odnowy powiązań międzyregionalnych i lokalnych na pograniczu południowym.Granica z Czechami i Słowacją stała się równocześnie granicą między państwami stowarzyszonymi z Unią Europejską. Jest to także granica wewnętrzna państw Grupy Wyszehradzkiej i granica wewnętrzna w ramach utworzonej przez to ugrupowanie Strefy Wolnego Handlu(CEFTA).
Na pograniczu wschodnim współpraca euroregionalna najbardziej zaawansowana jest z Ukrainą, czego efektem było powołanie we wrześniu 1995 roku pierwszego w Europie Wschodniej Euroregionu Bug.
Na pograniczu północnym pierwsze inicjatywy nadania form instytucjonalnych współpracy transgranicznej pojawiły się w 1997 roku. W wyniku intensywnych prac organizacyjnych środowisk lokalnych i regionalnych obszarów przygrani-nych państw nadbałtyckich, w lutym 1998 roku podpisano w Malborku umowę o utworzeniu Euroregionu Bałtyk, obejmującego przygraniczne obszary Polski, Danii, Litwy, Łotwy, Rosji (Obwód Kalingrad) i Szwecji.
Chronologia tworzenia euroregionów
1 „Nysa” 21 grudnia 1991
2 „Karpacki” 14 lutego 1993
3 „Sprewa-Nysa-Bóbr” 21 września 1993
4 „Pro Europa Viadrina” 21 grudnia 1993
5 „Tatry” 26 sierpnia 1994
6 „Bug” 29 września 1995
7 „Pomerania” 15 grudnia 1995
8 „Glacensis” 5 grudnia 1996
9 „Niemen” 6 czerwca 1997
10 „Pradziad” 2 lipca 1997
11 „Bałtyk” 22 lutego 1998
12 „Śląsk Cieszyński” 22 kwietnia 1998
13 „Silesia” 20 września 1998
14 „Beskidy” 18 luty 2000
15 „Puszcza Białowieska” maj 2002
16. „Euroregion Łyna-Ława” wrzesień 2003